Ychydig oddi ar yr A40, ar gyrion gorllewinol Sir Gaerfyrddin ac wrth ymyl y ffin â Sir Benfro, mae tref Hendy-gwyn ar Daf. Mae’r A40 yn cysylltu porthladd Abergwaun – terfynfa fferi allweddol i Iwerddon – â metropolis Llundain (mae’n dechrau yn Eglwys Gadeiriol St Paul’s) felly mae wedi bod yn llwybr pwysig sy’n cysylltu prifddinas Prydain ag Iwerddon ers blynyddoedd lawer.
Y dyddiau hyn mae teithwyr o bob rhan o Ewrop yn dal i deithio ar yr A40 wrth iddynt fynd am Abergwaun cyn teithio i Iwerddon. Ond ni ddylid osgoi Hendy-gwyn ar Daf.
Mae hefyd ar y brif reilffordd i’r porthladdoedd fferi ac mae ymwelwyr sy'n teithio ar y rheilffordd yn newid trenau yma cyn mynd i’r cyrchfannau arfordirol. Mae llawer yn dewis mynd am dro o amgylch y dref. Maent yn dod o hyd i le prysur, sydd â hanes hynod ddiddorol ac sy'n werth ymweld ag ef.
Fe wnaethon ni ofyn i Colin Harries, perchennog Cigydd a Deli y London House, i ddweud mwy wrthym am y dref. I gael gwybod rhagor, darllenwch y canlynol. I gael gwybod rhagor, darllenwch y canlynol.
Cig a diod
Wrth ddod i mewn i'r siop, mae ystod o gigoedd, bwyd a diod wedi'u cyflwyno'n hyfryd i ymwelwyr, y mwyafrif ohonynt yn gynnyrch lleol. Mae'r bara surdoes o fecws lleol Rock & Dough yn blasu cystal ag y mae'n arogli ac yn edrych. Fel y byddech yn disgwyl, mae'r cig yn lleol. Mae'n siŵr y byddwch yn cael eich synnu o weld yr amrywiaeth o ddiodydd a gynhyrchir yn lleol. Rhowch gynnig ar y Still Wild Extra Dry Vermouth wedi'i wneud o fotanegion a theim a delws wedi'u chwilota'n lleol, ymhlith pethau eraill! Rydym hefyd yn hoff iawn o’r jin lleol, Jin Talog wedi’i wneud â llaw mewn beudy ar fferm yn Nhalog i’r gogledd o Hendy-gwyn ar Daf. Mae’r nano-ddistyllfa ar yr un fferm â defaid Banwen – brid mynydd prin sy’n frodorol o Sir Gaerfyrddin – yn ogystal â moch, ieir a gwyddau.
Hywel Dda
Dywed Colin wrthym fod Hendy-gwyn ar Daf yn fwyaf enwog am ei chysylltiadau â’r brenin Cymreig Hywel Dda. Ar un adeg roedd Hywel yn rheoli'r rhan fwyaf o Gymru. Mae'n fwyaf adnabyddus am Gyfreithiau Hywel Dda a osododd system gyfreithiol gynnar yn seiliedig ar reolau traddodiadol Cymreig. Mae Hywel yn arddel yr enw ‘dda’ oherwydd bod y deddfau yn cael eu gweld fel rhai cyfiawn a da, gyda phwyslais ar dosturi yn hytrach na chosb.
Cafodd y rheolau eu llunio yn Hendy-gwyn ar Daf. Cynullodd Hywel gasgliad o arweinwyr Cymreig ac arbenigwyr cyfreithiol o bob rhan o Gymru i Dŷ Gwyn-ar-daf – y “tŷ gwyn ar Afon Taf.” Dyma darddiad yr enw Hendy-gwyn ar Daf. Dethlir cyfraniad aruthrol Hywel i Gymru yng Nghanolfan a Gerddi Hywel Dda, sydd yng nghanol y dref. Yma, fe welwch ganolfan ddehongli sy’n adrodd hanes Hywel a chasgliad o erddi sy’n canolbwyntio ar wahanol agweddau ar Gyfreithiau Hywel. Er enghraifft, mae’r Ardd Helyg yn canolbwyntio ar sut roedd y cyfreithiau’n amddiffyn hawliau menywod. Ac mae Gardd y Coed i gyd yn datgelu cyfreithiau Hywel â’r nod o gryfhau cymuned. Mewn sawl ffordd roedd Cyfreithiau Hywel o flaen eu hamser.
Cysylltiad â'r Arlywydd
Mae yna, wrth gwrs, Dŷ Gwyn mwy enwog, ac efallai fod cysylltiad rhwng yr adeilad yn Washington DC a’r un lle ysgrifennwyd Cyfreithiau Hywel. Roedd gan bump o chwe Arlywydd cyntaf yr Unol Daleithiau dreftadaeth Gymreig. Yn eu plith John Adams, yr ail Arlywydd a’r cyntaf i fyw yn y Tŷ Gwyn. Roedd tad-cu Adams yn hanu o Lanboidy, ger Hendy-gwyn ar Daf, ac ef a roddodd y llysenw “Tŷ Gwyn” ar breswylfa’r Llywydd. Mae llawer yn credu i hyn gael ei ysbrydoli gan sedd lywodraethol gynharach yng Nghymru ganrifoedd lawer ynghynt.
Gwinoedd a Gwinwydd
Ysbrydolodd y stori hon Steve Moody i brynu bwyty arobryn ger Hendy-gwyn ar Daf. Mae Jabajak Vineyard Restaurant and Vineyard wedi ei leoli yn agos i Lanboidy ar gyrion Mynyddoedd y Preseli. Mae Jabajak yn gweini bwyd tymhorol ffres a lleol, a nhw sy'n gyfrifol am dyfu llawer o'r bwyd. Symudodd Steve a'i wraig i Sir Gaerfyrddin o'r New Forest, lle buont yn rhedeg busnes cyllid asedau llwyddiannus. Ond roedd yr awydd i weithio a byw yn y gornel hyfryd hon o orllewin Cymru yn drech na nhw.
Mae lle i gredu mai prif adeilad Jabajak oedd y Tŷ Gwyn gwreiddiol. Mewn gwirionedd, gelwir y label gwin yng ngwinllan Jabajak yn “Y Tŷ Gwyn” ac os ewch chi ar un o'r teithiau blasu rhagorol sydd ar gael, gallwch glywed pam.
Mae Jabajak yn un o dair gwinllan sy'n hybu enw da Hendy-gwyn ar Daf o safbwynt gwneud gwin. Mae dewis helaeth o winoedd o darddiad Cymreig go iawn ar gael i ymwelwyr. Mae Gwinllan Hebron yn agos at Jabajaks. Yma mae'r gwinwyddyn cael eu tyfu heb ymyrraeth/ymyrraeth isel iawn ac yn cael eu cynnal yn organig. Dysgodd y perchnogion, Jemma a Paul, eu sgiliau gwinwyddaeth yn Andalucía. Mae ei “Silver Lining” gwyn pefriog yn denu sylw prynwyr gwin a blaswyr. Mae hefyd wedi ennill statws PGI sy'n adlewyrchu dilysrwydd ac ansawdd y gwinoedd. Mae Gwinllan Felffre ychydig dros y ffin sirol yn Sir Benfro, ond mae’n rhan fawr iawn o enw da Hendy-gwyn ar Daf ar gyfer gwneud gwin.
Ffair Fferm
Diod arall a gysylltir yn fwy traddodiadol â Hendy-gwyn ar Daf yw llaeth. Bu unwaith yn gartref i hufenfa fawr. Mae modd clywed am yr hanes ar fferm gyfagos, Pen Back. Yma, mae'r Cowshed yn cynnig amrywiaeth hyfryd o pizza wedi'i grasu ar goed tân, a hufen iâ arbennig Cowpots. Beth am flasu yr hufen iâ yn un o'u Cowshakes enwog? Mae Fferm Pen Back yn un o blith nifer o gwmpas Hendy-gwyn ar Daf, ac yn J Williams and Sons Farm Shop gallwch brynu cynnyrch gan lawer ohonynt fel Fforest Farm Milk, Tŷ Gwennol Oat Milk, a Salad Sŵn y Coed.
Cerdded trwy hanes
I werthfawrogi prydferthwch cefn gwlad, ac i ddysgu mwy am hanes y dref, ewch am dro. Mae’n bosibl mai Taith Gerdded ar hyd Cilffordd Abaty Hendy-gwyn ar Daf yw’r orau i gyfuno natur a threftadaeth. Ar y llwybr hwn, byddwch yn dilyn yn ôl troed pererinion a phorthmyn ac yn gweld pyllau yr oedd mynachod Sisteraidd yn pysgota ynddynt unwaith. Byddwch hefyd yn mynd heibio i'r man lle'r oedd y cyfansoddwr William Mathias yn byw. Ysgrifennodd anthem ar gyfer priodas y Dywysoges Diana a'r Tywysog Charles. Prif nodwedd y daith yw adfeilion Abaty Hendy-gwyn ar Daf, a alwyd yn Fam Dŷ y Sistersiaid Cymreig.
Cael Hoe
Mae'n sicr y bydd angen lluniaeth ysgafn ar ôl y daith gerdded. Os yw eich ci gyda chi, mae y Station House yn croesawu cŵn yn ogystal â gweini bwyd maethlon a chwrw casgen. Mae tafarn draddodiadol arall, The Fishers, yn enwog am ei chinio dydd Sul. Os mai dim ond te, coffi neu fyrbryd sydd ei angen arnoch chi, Caffi Hywel Dda yw y ddewis perffaith. Bwyty teuluol yw Roadhouse sy’n cynnig cyfle am hoe fach i gael coffi a chacen neu bryd o fwyd gyda'r teulu.
Mae Colin wedi'i eni a'i fagu yn Hendy-gwyn ar Daf. Mae wedi bod yn y diwydiant cigyddion ers gadael yr ysgol a phrynodd y busnes oddi ar y cyn-berchennog ar ddiwedd yr 1980au. Ac yntau wedi teithio i astudio sut roedd cig yn cael ei werthu mewn marchnadoedd a siopau mewn gwledydd eraill, meddyliodd am y syniad o sefydlu deli arddull Ewropeaidd ochr yn ochr â'r siop gigydd draddodiadol. Heddiw mae Cigydd a Deli y London House yn fusnes llewyrchus ac yn rhan bwysig o'r gymuned leol.
Awgrymiadau Colin
Y Daith Gerdded Orau – Taith Gerdded Abaty Hendy-gwyn ar Daf.
Beth sydd raid i ymwelwyr ei wneud - Ymweld â gerddi, caffi a chanolfan dreftadaeth Hywel Dda.
Y Stori Syfrdanol - Cysylltiadau Hendy-gwyn ar Daf â’r Tŷ Gwyn yn Washington DC.
Y Trysor Cudd – Unrhyw un o'r gwinllannoedd lleol yng Nghefn Gwlad Sir Gaerfyrddin
Ffefryn Personol - Mwynhau Cowpot o Fferm Pen Back
Man i gael tamaid blasus – Cwrw casgen yn Station House
